Persoon: De Tools
“Leraren openen de deur, maar je moet zelf naar binnen gaan” – Confucius
Inleiding
Duurzaam onderwijs vraagt niet alleen om kennis en vakvaardigheden, maar ook om persoonlijke groei en ontwikkeling. Uit ons onderzoek blijkt dat vooral interpersoonlijke en intrapersoonlijke vaardigheden – zoals samenwerking, zelfreflectie, en veerkracht – cruciaal zijn voor onderwijs dat bijdraagt aan duurzame ontwikkeling. Deze persoonsgerichte competenties worden dan ook in vrijwel alle onderwijsraamwerken benoemd, maar blijven vaak abstract en moeilijk vertaalbaar naar de praktijk. Om deze competenties concreet te maken en te integreren in het onderwijs, hebben wij in dit raamwerk een persoonsdimensie ontwikkeld. Daarbij gaan we hier in op de vraag naar bronnen, experts, best practices, tools voor deze persoonsdimensie.
“Iets met persoonlijke vaardigheden en houding”
Eén van de rode lijnen die uit ons onderzoek naar voren kwam waren de persoonlijke vaardigheden (zie voor de opzet en uitvoering van ons onderzoek het hoofdstuk Achtergrond). Bijna alle raamwerken benoemen zogenaamde interpersoonlijke en intrapersoonlijke vaardigheden als essentieel onderdeel van onderwijs dat bijdraagt aan duurzame ontwikkeling.
Interpersoonlijke vaardigheden hebben betrekking op wat zich in de interactie tussen mensen afspeelt. Intrapersoonlijke vaardigheden richten zich op wat zich binnen in mensen zelf afspeelt. Sommige kaders zijn duidelijker over wat ze hier onder verstaan dan anderen. Wat ze gemeen hebben is dat het vrij abstract blijft, wat de vertaalslag naar de onderwijspraktijk lastig maakt.
Daarnaast zijn de raamwerken uitsluitend gericht op persoonlijke vaardigheden. Houding, het derde aspect van competenties naast kennis en vaardigheden, is echter minstens zo belangrijk voor het bijdragen aan duurzame ontwikkeling.
Oftewel: als het onderwijs tot doel heeft bij te dragen aan duurzame ontwikkeling moet zij iets met persoonlijke vaardigheden en met houding. Maar wat dan precies?
De persoonsdimensie van ons raamwerk
Voor persoonlijke vaardigheden en houding bieden we in dit onderdeel van ons raamwerk – de persoonsdimensie – handelingsperspectief.
Drie bronnen zijn hierbij leidend geweest.
- De eerder genoemde raamwerken voor duurzaamheidseducatie die er in de wetenschap en beleidspraktijk zijn ontwikkeld vormen de basis. Zie het hoofdstuk Fundamenten voor onze samenvatting en analyse hiervan.
- Op die basis vormen de Inner Development Goals (IDG’s) de belangrijkste inhoudelijke uitgangspunten voor dit stuk. Waar bovengenoemde referentiekaders vrij abstract blijven, worden de IDG’s concreter. Ze zeggen iets over de verschillende aspecten waaruit deze inter- en intrapersoonlijke vaardigheden en houding bestaan.
- Dit hebben we aangevuld met praktijkonderzoek. Zo hebben we focusgroepen georganiseerd met onderwijsprofessionals uit het economisch domein van het hbo. Dit heeft het stuk op verschillende manieren verrijkt. Zo heeft het praktijkervaringen en concrete modellen en toepassingen toegevoegd waarmee je de verschillende aspecten van de IDG’s concreet vorm kan geven in je onderwijs.
Op basis van bovenstaand onderzoek is de persoonsdimensie van dit raamwerk ontstaan. Het onderdeel is onderverdeeld in drie hoofdstukken:
Voordat we deze hoofdstukken induiken geven we eerst nog wat achtergrondinformatie bij de IDG’s omdat deze zo’n belangrijke inhoudelijke richtlijn vormen voor dit onderdeel. Ook gaan we in op de didactiek & pedagogiek die een grote rol speelt bij dit onderdeel en delen we ervaringen en voorbeelden hierbij uit de praktijk van het hbo economieonderwijs.
De Inner Development Goals
Zoals we al bespraken geeft nagenoeg elk wetenschappelijk kader aan dat inter- en intrapersoonlijke vaardigheden essentieel zijn voor onderwijs dat bijdraagt aan duurzame ontwikkeling. Wat dit precies inhoudt, blijft in deze kaders een vraag. De recent ontwikkelde Inner Development Goals (IDG’s) bieden een antwoord. Het framework kan gezien worden als een weerklank van de Sustainable Development Goals (SDG’s) op persoonsniveau. Waar de SDG’s op de buitenwereld gericht zijn, zijn de IDG’s gericht op onze binnenwereld.
De IDG’s zijn in co-creatie ontwikkeld. Hierbij is een groep onderzoekers vertrokken vanuit de wetenschap om deze concepten vervolgens te verrijken, synthetiseren en concretiseren op basis van inzichten van experts, wetenschappers en mensen uit de praktijk van over de hele wereld.
Het framework brengt op twee manieren goed nieuws. In het rapport wordt geconstateerd dat we momenteel als samenleving de innerlijke capaciteiten missen om om te gaan met onze steeds complexere omgeving en uitdagingen. Het goede nieuws hierbij is dat recent onderzoek aantoont dat deze kunnen worden ontwikkeld (IDG Nederland, 2024). Ten tweede geeft het IDG-raamwerk antwoord op wát het dan precies is dat ontwikkeld zou moeten worden. Waar de eerder genoemde raamwerken blijven hangen op een vrij hoog abstractieniveau – en zich beperken tot vaardigheden -, gaat het IDG-raamwerk verder. Het biedt een holistisch én concreet overzicht van de gehele set aan innerlijke competenties die nodig zijn om te kunnen omgaan met onze complexe omgeving en uitdagingen. De vijf IDG’s komen allemaal aan bod in de hoofdstukken die volgen. Wil je eerst het (volledige) framework zelf zien en de rapporten lezen, zie hieronder dan wat handige links.
Een korte samenvatting van de IDG’s lezen?
Remko van der Pluijm (Hogeschool Rotterdam) maakte deze samenvatting als onderdeel van de NEO-toolbox. In de NEO-toolbox vind je nog meer informatie over – en handvatten voor – nieuw economisch onderwijs.
Wil je je in de IDG’s verdiepen?
Hieronder vind je links die leiden naar de officiële website van de IDG’s:
Wil je liever in het Nederlands lezen? Kijk dan op onderstaande website
Waarom een nieuw raamwerk, bovenop de IDG’s?
Als de IDG’s zo goed zijn, waarom stoppen we dan niet hier? Waarom kiezen we er dan voor zelf drie nieuwe hoofdstukken te schrijven waar we de IDG’s in integreren?
Om onderwijsvernieuwing op dit vlak zo gemakkelijk mogelijk te maken. Waar de IDG’s vooral houvast en inspiratie bieden op het niveau van leeruitkomsten, gaan we in onze hoofdstukken verder. Zo koppelen we de IDG’s aan modellen en concrete oefeningen om hier in het onderwijs mee aan de slag te gaan. Ook delen we tips, ervaringen, tools en best practices van ervaringsdeskundigen op dit vlak uit het hbo economieonderwijs.
Didactiek en pedagogiek
Om dit daadwerkelijk te laten slagen zijn goede leeruitkomsten, modellen en oefeningen alleen niet voldoende. Oftewel: voor de vertaalslag van papier naar praktijk ontbreekt nog een belangrijke schakel. Namelijk, de didactiek en pedagogiek van waaruit docenten dit aanvliegen. Dit speelt een grote rol in al het onderwijs maar zeker bij persoonsvorming is een juiste aanpak cruciaal. Als denktank op het gebied van economieonderwijs is dit niet onze expertise. Wij hebben wel ons oor te luisteren gelegd bij experts hierop uit het hbo-economisch domein en zijn op basis hiervan tot de volgende richtlijnen gekomen.
Transformatief leren
De didactische stroming die dit het best ondersteund is transformatief leren. Jack Mezirow is de grondlegger hiervan en zijn werk biedt dan ook meer inzicht hierin. Ook het onderzoek (zoals dit artikel) van Arjen Wals gaat hierover. Onderstaande figuur vat het proces grafisch samen.
Leerbenaderingen die dit type leren ondersteunen zijn:
• Interdisciplinair leren
• Challenged based learning
• Real life/case study based learning
• Ervaringsgericht leren
• Affectieve leerstrategieën
Begeleiding
Zoals bovenstaande figuur laat zien worden studenten in dit leerproces uitgedaagd buiten hun comfort zone te treden en hun visies, waarden en acties te analyseren. Dit kan emoties oproepen. Goede begeleiding of coaching van een docent is hierbij dan ook cruciaal.
Veiligheid in de groep
Een tweede voorwaarde voor het creëren van een transformatieve leercontext is veiligheid in de groep. Transformatief leren is geen individueel proces maar een groepsproces. Toch vraagt het wel van studenten om zich op individueel niveau open te stellen. En dit vraagt weer een bepaald vertrouwen in de docent en medestudenten. Alleen in groepen waar de sfeer als veilig wordt beschouwd kan transformatief leren succesvol plaatsvinden. Ook voor veiligheid in de groep geldt dat dit vooral werkt in kleinere groepen.
Kleinere groepen
Voor zowel goede begeleiding en coaching vanuit de docent als veiligheid in de groep geldt dat dit sterk gebonden is aan een maximale groepsgrootte. Dit kan namelijk alleen voldoende gewaarborgd worden in kleinere groepen.
Toetsing
Het is bij dit soort onderwijs altijd een heikel punt: hoe toets je “innerlijke ontwikkeling”?. Er is een inherent spanningsveld. Puur omdat “jij moet je openstellen” niet altijd goed samengaat met “en ik ga dat beoordelen”. Vooral niet als het aan cijfers verbonden is. Hierbij past dan ook een formatieve toetsingsbenadering.
Wat specifieker kunnen we je drie dingen aanraden:
- Holistic assessment is een beoordelingsvorm die vaak genoemd werd door hbo-docenten die wij spraken. Hier vind je een samenvatting hiervan, geschreven door de Hogeschool Rotterdam. Onder deze drie punten vind je een praktijkvoorbeeld van de toepassing hiervan binnen Avans hogeshool.
- Dit handboek van Boor et. al (2021) biedt een overzicht van beoordelingsvormen die passend zijn. Een inkijkje in de structuur van het boek vind je hier. Het handboek is ontwikkeld voor interdisciplinair onderwijs maar past ook goed bij onderwijs gericht op persoonlijke ontwikkeling. Zelf zeggen ze over het boek: If you are looking for ways to assess integration, collaboration, reflection, and critical thinking rather than only assessing the acquisition of knowledge, the examples in this handbook are inspiring initiatives that can point you to new directions in assessment.
- Zoek elkaar op. Neem contact op met de experts die we onderaan dit hoofdstuk noemen of beter nog: neem het initiatief om een dag te organiseren waarop jullie samenkomen om ervaringen en adviezen te delen, elk vanuit jullie eigen expertise. Er is namelijk al zo veel kennis in het hbo zelf, het is vooral een kwestie van verbinden.
Praktijkvoorbeeld toetsing
In de minor Take Back the Economy van Avans Hogeschool (2023) werd een module “Leiderschap en Wereldbeelden” gegeven. Deze werd afgetoetst aan de hand van drie onderdelen: een persoonlijk statement (vormvrij), een portfolio en een reflectiegesprek.
- Het persoonlijk statement geeft antwoord op de vraag “Wie ben ik, waar sta ik voor en wat doe ik daarmee?”. Het is aansprekend en inspirerend uitgewerkt, het brengt een kernachtige boodschap, waarbij de vorm aansluit bij de eigen identiteit. De eigen rol wordt onder woorden gebracht en/of gevisualiseerd. Er wordt een verbinding gelegd met de eigen opleiding / professionele identiteit.
- Het portfolio is helder opgebouwd en neemt de lezer mee. Opdrachten t.a.v. inspiratie ophalen, rolmodellen, wereldbeelden en actie-experimenten zijn uitgewerkt. In de hoofdstukken worden relevante theorieën uit de lessen geïntegreerd. Uit het stuk blijkt een kritische en reflectieve houding naar zowel de buitenwereld als zichzelf. Met openheid worden eigen karaktereigenschappen, acties en perspectieven besproken. De student laat zien een diversiteit aan bronnen te gebruiken om acties, rolmodellen en wereldbeeld uit te werken. De student heeft de eigen grenzen verlegd aan de hand van de uitgevoerde acties en reflecteert op de eigen groei en de inzichten in bredere context.
- In het gesprek laat de student een open en kritische houding zien. In het gesprek kan de student diepere inzichten t.o.v. de eigen ontwikkeling verwoorden.
Deze toetsonderdelen werden verwerkt tot een holistisch assessment.
Best practices
Hieronder vind je “best practices”, oftewel: opleidingen die de de persoonsdimensie van toekomstbestendig hbo economieonderwijs al vorm hebben gegeven in hun onderwijs. Omwille van de privacy zetten we geen namen van contactpersonen online. Neem contact met ons op als je met deze opleidingen in gesprek wilt.
Bachelors
Global project & change management – Hogeschool Windesheim
Brede Economische Richting – Hogeschool van Amsterdam
Business Innovation – Inholland
Masters
Circulaire Economie – Hogeschool Arnhem Nijmegen
Minoren, keuzevakken, speciale programma’s
Agency! – Hogeschool Windesheim
PLG Persoonlijk Leiderschap met Impact – Saxion
Minor Take Back the Economy – Avans
Minor Betekeniseconomie – Hogeschool Rotterdam
Minor Betekeniseconomie – NHL Stenden
Tools
De IDG’s spelen een centrale rol in de komende hoofdstukken. We laten zien hoe ze zich verhouden tot de laatste wetenschappelijke inzichten op deze onderwerpen, met welke oefeningen je er mee aan de slag kan en hoe onderwijsprofessionals uit het hbo economie onderwijs hier invulling aan geven. Ben je al bekend met de materie en wil je gelijk met de IDG’s aan de slag? Check dan onderstaande toolboxes:
Naast de IDG’s en hieraan gekoppelde Transition Makers Toolbox zijn er nog aanvullende handvatten die jou kunnen helpen als je aan de slag wilt met de persoonsdimensie van toekomstbestendig hbo economieonderwijs. Hieronder vind je een aantal van deze aanvullende tools. Een aantal zijn voor de gehele persoonsdimensie bruikbaar, een aantal anderen zijn meer gericht op de aspecten hiervan (ik, ik & de ander, ik & de wereld).
Overige overstijgende tools
Tools “Ik”
- Dit gratis te downloaden e-book over het vergroten van studentmotivatie en de rol van purpose-driven learning hierin: https://www.linkedin.com/posts/ingerozendal_e-book-boosting-student-motivation-activi[…]629604888577-0vp_?utm_source=share&utm_medium=member_desktop
- 29K mental health app: Deze non-profit app bevat gratis praktische en korte meditaties en andere hulpmiddelen voor mentale gezondheid. 29 K app
- Bericht van Saxion: zij geven studenten die dreigen uit te vallen honours onderwijs en dat loont!
Tools Ik & de Ander
Theory U
- Theory U, ontwikkeld door Otto Scharmer, biedt een model voor diepgaand leren, leiderschap en innovatie. Het richt zich op hoe individuen, teams en organisaties kunnen reageren op complexe uitdagingen door vanuit een andere mindset te werken. De aanpak wordt inmiddels omarmd door veel bedrijven en ook in het bedrijfskundeonderwijs is er veel enthousiasme voor.
- Op deze pagina vind je een uitleg van Theory U waarbij het gekoppeld wordt aan de IDG’s
- Hier vind je een toolbox gebaseerd op Theory U
The Empowerment Dynamic (TED)
- The Empowerment Dynamic (TED), ontwikkeld door David Emerald, biedt een positieve benadering om uit de negatieve dynamiek van het “Drama Driehoek” (slachtoffer, aanklager, redder) te stappen. In plaats van als slachtoffer te reageren op problemen, moedigt TED aan om een Creator te worden, gericht op doelen en mogelijkheden. Dit model stimuleert een verschuiving van probleemgerichte naar oplossingsgerichte interacties, waarbij mensen anderen zien als Challenger (die groei aanmoedigt) en zichzelf als Coach (die anderen helpt hun eigen oplossingen te vinden). TED bevordert persoonlijke verantwoordelijkheid, empowerment en proactief leiderschap.
- In dit korte boekje wordt de kern van TED verhalend toegelicht
Tools Ik & de Wereld
Ikigai
Het Japanse concept “Ikigai” verwijst naar de overlap tussen passie, missie, roeping en carrière. Het biedt een praktisch raamwerk om studenten te begeleiden bij het vinden van een betekenisvolle loopbaan, waar talent, wat de wereld nodig heeft, en wat financieel haalbaar is samenkomen.
In dit werkboek vind je reflectieve vragen en oefeningen die studenten aanmoedigen om te ontdekken wat hen echt drijft, wat waarde toevoegt aan anderen, en hoe ze dat kunnen vertalen naar een succesvolle, vervullend werkleven.
Eye-model (ontwikkeld door Aldo van Duivenbode)
Bij Saxion hebben ze op basis van hun ervaringen in het honoursonderwijs het EYE-model ontwikkeld. Daarin werken studenten interdisciplinair, in een veilige community aan authentieke vraagstukken, waarbij ze gezamenlijke ervaringen opdoen die input bieden voor kritische reflectie. Van daaruit vindt persoonlijke en professionele ontwikkeling plaats. In het model komen ik, de ander en de wereld samen. Zie deze video voor nadere toelichting.
Saxion heeft dit model niet alleen binnen het honours onderwijs toegepast, maar is dit ook in gaan zetten om studenten die dreigden uit te vallen te ondersteunen. Hun ervaringen hiermee lees je in dit artikel.
Tips voor integratie in het onderwijs
In onderstaande hoofdstukken zijn we aangesloten bij het meest recente onderzoek op het vlak van innerlijke ontwikkeling in het onderwijs. Hierdoor kan het verschil tussen jouw opleiding (de Ist) en wat in onderstaande hoofdstukken omschreven staat (de Soll) erg groot lijken. Maar echt niet alles hoeft op de schop om hier iets mee te kunnen in jouw opleiding. Hieronder geven we wat aanknopingspunten en delen we praktijkervaringen uit het hbo economieonderwijs om je op weg te helpen.
Weinig ruimte? Bijvoorbeeld omdat je vanuit (één vak) in een bestaande bachelor werkt?
→ Verbreed bestaande studiecoaching/professionele leerlijn
Bijna elke bachelor kent wel een studiecoaching- of professionele leerlijn. Deze zijn nu vaak vooral gericht op
- Leren studeren (studievaardigheden)
- Leren werken (professionele vaardigheden)
En gaan vooral uit van de student als student en professional. Dit sluit vaak het meest aan bij wat in de pedagogiek ‘socialisatie’ genoemd wordt. En in de inhoudelijke vakken die daarnaast lopen wordt de ‘kwalificatie’ component van onderwijs gedekt.
Je kan de studiecoaching/professionele vakken of leerlijn verrijken met ‘subjectificatie’ op basis van onderstaande hoofdstukken. Samengevat betekent dit dat je niet alleen aandacht besteedt aan de student als student en professional maar ook als persoon. Dit verrijkt niet alleen de persoon zelf maar ook (juist) de andere rollen.
Edwin van der Sleen en Jojanneke Hendriks deden dit bij hun opleiding Business Innovation aan de Hogeschool Inholland.
Meer ruimte? Bijvoorbeeld omdat je in de curriculum commissie zit
→ Integreer het ook in inhoudelijke vakken
Eigenlijk zijn socialisatie, kwalificatie en subjectificatie niet los verkrijgbaar: ze gebeuren in interactie.
Juist waar het om de vakinhoud gaat, is er ruimte voor innerlijke en professionele ontwikkeling om in samenhang plaats te vinden. Dit kan grofweg als volgt samengevat worden:
Nu gaan vakken vaak over:
“Hoe doe je de dingen goed?” M.a.w., hoe doe je correcte accounting, marketing of supply chain management?
De vraag die in het licht van duurzaamheidsvraagstukken steeds belangrijker wordt is:
“Doen we de goede dingen?”
Met andere woorden: ethische vraagstukken worden belangrijker. Ethiek is de studie van de moraal. En de moraal is het geheel aan normen en waarden dat door een individu, groep, instelling of cultuur als belangrijke richtlijn voor het eigen handelen wordt beschouwd. Ethiek en persoonlijke waarden zijn dus nauw verwant.
Alle ruimte? Bijvoorbeeld omdat je een nieuw vak of nieuwe opleiding ontwikkelt?
→ Integreer persoonlijke leerlijn door hele curriculum heen
Zoals we al aangaven hangen de drie hoofdstukken van de persoonsdimensie erg sterk samen. Hoewel je het intra- en interpersoonlijke los zou kunnen behandelen, is het het meest effectief als je het in samenhang met de verhouding tot de wereld doet. En voor de verhouding tot de wereld is het essentieel om het intra- (“Ik”) en interpersoonlijke (“Ik & de Ander) te behandelen.
Inspiratie van andere studierichtingen
Het hbo economieonderwijs is niet de enige opleidingsrichting die worstelt met het integreren van duurzaamheid in haar onderwijs. Vanuit vrijwel alle windrichtingen ontstaan initiatieven en handleidingen om het onderwijs meer bij te laten dragen aan duurzame ontwikkeling.
Zo ontwikkelden onderzoekers van de Universiteit Utrecht een “Didactiek van de hoop” voor het voortgezet Aardrijkskundeonderwijs. Hiermee proberen ze de veelvoorkomende gevoelens van angst en uitzichtloosheid van studenten te doorbreken. Door middel van verschillende werkvormen willen ze leerlingen het inzicht bijbrengen dat een betere wereld mogelijk is en dat zij daar een rol in kunnen spelen. Meer informatie over het project en de werkvormen die zij ontwikkelden vind je hier.
De “Pedagogiek van ineenstorting” waar prof. Ginie Servant-Miklos van de Erasmus Universiteit Rotterdam zich mee bezighoudt lijkt op het eerste gezicht misschien de tegenpool van hoop. Toch biedt het door haar ontwikkelde Experimental Pedagogics Framework handvatten voor de vormgeving van de pedagogiek waar deze uitdagende tijden om vragen. En ook hierin speelt hoop een belangrijke rol.
Lees verder
Contacten
Verder verdiepen?
- Ontmoet collega’s die ook aan de slag willen
- Stel je vragen en ga in gesprek
- Leer samen met anderen nieuwe (manieren voor) economieonderwijs
