Tegelijkertijd bestaat de economie zelf ook weer uit (sub)systemen. Denk aan bedrijven, brancheverenigingen of werkgevers- en werknemersvertegenwoordigingen. Maar ook huishoudens zijn bijvoorbeeld een belangrijk subsysteem van de gehele economie. Zo zijn heel veel organisaties (sub)systemen van de economie. Zij bestaan namelijk uit onderdelen (bijvoorbeeld afdelingen of werknemers) die onderlinge relaties hebben met elkaar (bijvoorbeeld als collega’s of als manager en uitvoerder) en verschillende doelen nastreven. Bijvoorbeeld de mooiste of minst vervuilende spijkerbroeken maken. Of zo veel mogelijk winst maken voor de aandeelhouders. Of hun werkdag doorkomen zonder stress.

Om die doelen te bereiken moet je de systemen snappen waarmee je werkt. Ook om geld op te halen bij investeerders is dit belangrijk. Onderzoekers van Stanford Universiteit in de VS hebben een analyse gedaan van de redenen dat impact investeerders projectplannen weigeren. Daaruit bleek dat systeemdenken cruciaal is om tot effectieve interventies te komen. Oftewel: het is vanuit ondernemersperspectief heel belangrijk om vanuit systeem/impact te redeneren. Het verhaal van het Nederlandse bedrijf Fairphone, weergegeven in de Tegenlicht documentaire De Eerlijke Onderneming, laat dit prachtig zien.Je kunt namelijk pas goed werken in een systeem (en het veranderen) als je begrijpt hoe het werkt. Zoals Pablo Picasso zei in het citaat aan het begin van dit hoofdstuk: “Learn the rules like a pro, so you can break them like an artist.” De economie is een groot systeem, en eindeloos complex.

Dat is niet erg. Natuurkunde is ook complex, en ook al kun je het niet precies berekenen, je kunt wel begrijpen hoe de zwaartekracht ongeveer werkt, en dat begrip gebruiken bij het ontwerpen of bouwen van een huis. Systemen hebben namelijk allemaal hun eigen patronen, die zich meestal herhalen. Als je die door hebt, begrijp je al heel veel. 

Een systeem is meer dan de som der delen. Omdat organisaties systemen zijn kun je ze niet volledig duiden aan de hand van de individuele onderdelen, zoals de verschillende afdelingen. Waarom? Denk aan ons mensen, ook wij zijn complexe systemen. We bestaan uit kleinere systemen, zoals ons ademhalings-, spijsverterings- en reproductiesysteem. Zou je ons hele menselijke leven kunnen duiden aan de hand van die optelsom van onderdelen? Waarschijnlijk niet. Om een mens echt te begrijpen, moet je naar het totaalplaatje kijken, en ook naar de grotere systemen, zoals de samenleving, die onze context vormen. 

Dat geldt dus ook voor organisaties. In het volgende deel gaan we in op de kernvakgebieden van de opleidingen FC, IB, BK en CE. Maar voordat we dit doen willen we benadrukken dat dit dus slechts de onderdelen van een organisatie zijn, en dus ook van het onderwijs hierover. Het geheel is meer dan de som van deze delen.

We beginnen dit hoofdstuk met systeemdenken: wat is het en hoe kun je het gebruiken om bedrijven en de economie beter te begrijpen? Vervolgens kijken we naar de kernaspecten van systeemdenken: de onderdelen van een systeem en de verbanden daartussen. Dan gaan we naar systeemdynamieken, zoals feedback loops, kantelpunten en interventies. We passen dit vervolgens toe in een case op de kledingindustrie, waar we het proces doorlopen zoals je dat ook met een groep studenten zou doen.

Duurzaamheid: De duurzaamheid van een systeem hangt onder andere af van de context en hulpbronnen die het systeem nodig heeft om te blijven functioneren. 

Onze economie, die op fossiele brandstoffen draait en grote hoeveelheden afval genereert, is niet in zijn geheel duurzaam of houdbaar. Zouden we die factoren kunnen aanpassen, dan is het al duurzamer. Maar dan nog vereist een kapitalistische economie constante groei, doordat het geld commercieel gecreëerd wordt (rente op rente) en de grootste bedrijven primair winstgedreven werken. Ook dit kan veranderen, en dat zal ook gebeuren, linksom of rechtsom. Op de langere termijn is oneindige groei op een eindige planeet immers niet houdbaar. Dan zullen we nog steeds bedrijfskundigen, accountants en marketeers nodig hebben, maar hun werk zal wel veranderen.

Veerkracht: Dit is de mate waarin een systeem in staat is schokken op te vangen, zich aan te passen aan veranderende omstandigheden, of hier zelfs van te leren en door te groeien.

Bijvoorbeeld: tot covid-19 uitbrak, was de economie sterk gericht op just-in-time en werden essentiële beroepen genegeerd. Daardoor was de veerkracht niet zo groot en leverde de pandemie-maatregelen grote schade op. Sindsdien is er een veel breder besef dat veerkracht van belang is, worden waardeketens bewuster georganiseerd, en zijn essentiële beroepen op weg naar herwaardering. We houden als mensen immers niet van al te grote verandering, dus we stellen alles in het werk om onze complexe adaptieve (met actieve actoren, namelijk wijzelf) systemen te stabiliseren.

Kantelpunten: Systemen zijn tot op zekere hoogte stabiel, maar elk systeem kan ook instorten of fundamenteel veranderen. 

Denk aan een bedrijf: dat kan kapot. Als er onvoldoende geld binnenkomt, als de cultuur echt verzuurt, of als er essentiële kennis of vaardigheden ontbreken om een gezond bedrijf te runnen, gaat het bedrijf op enig moment failliet. De losse elementen zijn er dan nog wel (gebouw, werknemers, kapitaal) maar het systeem bestaat niet meer. 

Of denk aan het klimaat: deze planeet zal altijd een klimaat hebben, dus kapot gaan is niet het woord. Maar het kan wel fundamenteel veranderen, waarbij het poolijs smelt en de Golfstroom ophoudt. Dan ontstaat een nieuw evenwichtspunt, een aantal graden warmer, wat grote delen van de aarde onleefbaar maakt.

In het systeemdenken gebruiken we hiervoor de term ‘kantelpunten’. In de economie is een kantelpunt bijvoorbeeld het knappen van een beursbubbel, zoals in 2008 met de Amerikaanse hypotheekmarkten (Lehman Brothers). Het hoeft niet te gaan om instorting. Het doorbreken van een nieuwe technologie of sector, zoals internetwinkelen of zonnepanelen die goedkoper zijn dan fossiele energie, is ook een type kantelpunt. Zulke gevallen noemen we creatieve destructie (Schumpeter, 1942). In de fysieke wereld zijn de negen planetaire grenzen (klimaatverandering, verlies van biodiversiteit, etc, zie Stockholm Resilience Center) voorbeelden van kantelpunten waar je niet voorbij wil omdat we dan niet weten in wat voor staat van de planeet we komen. Nu wonen we op een uitzonderlijk gebalanceerde en leefbare planeet waarin we onze samenlevingen en economie kunnen organiseren. Gaan we voorbij de planetaire grenzen, dan komen er reacties op gang waarvan we het uiteindelijke resultaat niet kunnen voorspellen, omdat het een te complex systeem betreft met hele andere condities dan onze huidige planeet.

De figuur toont een hefboom, steunend op die kleine driehoek onderaan. Links zit het systeem, dat vaak zelfversterkend is, en moeilijk te veranderen. Aan de rechterkant van de balans zitten verschillende soorten interventies om het systeem in beweging te krijgen. De simpelste interventies: maak meer van hetgeen we willen (bijvoorbeeld: bouw zo veel mogelijk windmolens met overheidsgeld). Interventies verder naar rechts gaan over interventies dieper in het systeem, zoals het veranderen van de regels (windmolens krijgen makkelijker vergunningen dan oliebedrijven, belastingen veranderen). Nog verder naar rechts komen we bij de krachtigste interventies: verander het systeemdoel, verander het verhaal dat we elkaar allemaal vertellen.