Duurzaamheidsuitdagingen
“It was the best of times, it was the worst of times” – Charles Dickens
Dit hoofdstuk in het kort
Duurzaamheidsuitdagingen
‘Gaat het in dit vak alwéér over duurzaamheid?’, klinkt dat jou als docent ook bekend in de oren? Studenten binnen het economisch domein van het hbo zijn duurzaamheidsmoe, zo wordt soms geconcludeerd. De reden daarvoor is echter anders dan verwacht.
Uit de enquête die wij afnamen onder studenten van diverse hogescholen blijkt dat de meeste studenten het belang van duurzaamheid wel degelijk zien. Alleen missen zij vaak de koppeling met hun opleiding. Het voelt als iets losstaands, als iets wat uiteindelijk niks met hen te maken heeft. Logisch dat je moe wordt van een terugkerend onderwerp dat ogenschijnlijk niks met je studie te maken heeft.
Het helpt om te beginnen met het bespreken van de maatschappelijke problemen. Want: je kunt alleen maar geïnteresseerd in iets raken als je er mee in aanraking komt, aldus pedagoog Sanne Akkerman. En waar opleidingen wel degelijk aandacht besteden aan de doelen (bijv. de SDG’s) en mogelijke oplossingen voor duurzaamheid (bijv. integrated reporting, true pricing, impactmeting) gaat het zelden over de problemen zelf. Terwijl dit dus – mits goed overgebracht – essentieel is om interesse hierin op te wekken.
Kortom, we moeten laten zien waarom al deze doelen en oplossingen relevant zijn. En dat kan alleen maar door de uitdagingen te bespreken. Zo worden de doelen en oplossingen betekenisvol.
In onderstaand hoofdstuk bieden we inzicht en overzicht in de veelheid en verbondenheid van de Duurzaamheidsuitdagingen. Concreet lesmateriaal vind je o.a. hier. Als je op zoek bent naar meer achtergrond bij duurzaamheidseducatie kan je hier terecht. Ben je voor lesmateriaal op zoek naar één centraal overzicht van de Duurzaamheidsuitdagingen? Dan raden we je dit boek van Babette Porcelijn aan (ook in pdf-vorm beschikbaar). Het boek is veelomvattend en toch toegankelijk geschreven en geïllustreerd. Daarnaast heeft het een hoopvolle toon en boodschap.
Over hoop gesproken: dit hoofdstuk is vooral gericht op het overbrengen van de feitelijke kennis over de Duurzaamheidsuitdagingen. Het is dus vrij feitelijk ingestoken. We zijn ons ervan bewust dat alleen kennis over dit onderwerp niet voldoende is. Daarnaast kan het bespreken hiervan ook stevige emoties bij studenten oproepen. Aandacht hiervoor is dus ook van belang, voor de gezondheid van de studenten zelf én voor de effectiviteit van het handelen. Wil je hier meer over lezen, dan raden we je de hoofdstukken Persoon van ons referentiekader aan, met name Ik en de wereld.
Ben je op zoek naar praktijkvoorbeelden en inspiratie van collega’s? O.a. op deze plekken en door deze mensen wordt hier in het hbo al invulling aan gegeven:
- Minor Social Marketing – Hogeschool Rotterdam
- Minor Betekeniseconomie – NHL Stenden
- Bachelor Transformative Social Innovation – BUAS
Wat
Met dit hoofdstuk bieden we inzicht en overzicht in de veelheid en verbondenheid van de Duurzaamheidsuitdagingen. We bekijken duurzaamheid hierbij in brede – dus sociale en ecologische – zin. We bespreken allereerst de kernoorzaak die al deze duurzaamheidsuitdagingen delen. Vervolgens duiden we het begrip duurzaamheid aan de hand van vier punten: het sociale aspect, het ‘groene’ aspect, de verbondenheid met elkaar en de economie en de verschillende schaalniveaus waarop je hier aan kunt werken. We eindigen met leeruitkomsten, inspiratie voor lesmaterialen en best practices uit de praktijk.
Waarom
De Duurzaamheidsuitdagingen zoals klimaatverandering, ongelijkheid en armoede zijn groot en complex. Toch moeten we hier wat mee in ons onderwijs. Allereerst voor studiemotivatie. Door niet alleen de oplossingen maar ook de problemen te bespreken wordt het ‘waarom’ achter de oplossingen voor studenten duidelijk. En dat motiveert. Daarnaast vragen werkgevers en samenleving steeds meer om verantwoord ondernemen. Om dit effectief te kunnen, is begrip van de huidige uitdagingen op deze thema’s essentieel.
Inleiding
In vele opzichten staan we er als mensheid beter voor dan ooit. Zo zijn we materieel rijker, gezonder en hoger opgeleid dan onze voorouders. Tegelijkertijd staan we ook voor grotere uitdagingen dan ooit. Uitdagingen die ook nog eens grensoverstijgend en onderling verbonden zijn.
Wat het nog complexer maakt: zowel onze welvaart als onze uitdagingen zijn sterk verbonden met hoe we ons economisch systeem – en onze bedrijven – ingericht hebben (zie hoofdstuk 1.1 voor toelichting hierop). Dit maakt het dan ook relevant voor studenten binnen het economisch domein.
Maar hoe bespreek je dit allemaal? En vooral: hoe doe je dit op een manier waarop je recht doet aan de urgentie en complexiteit, maar studenten daarmee niet overweldigt? Met dit hoofdstuk bieden we hier wat aanknopingspunten en handvatten voor.
Hiervoor gaan we in de inleiding nog even in op de ‘waarom’ achter het bespreken van de problemen. Vervolgens bespreken we de kern van de Duurzaamheidsuitdagingen vanuit een economisch perspectief. Daarna gaan we de diepte in en bieden we overzicht in de inhoud van de Duurzaamheidsuitdagingen. Vervolgens bespreken we een aantal belangrijke alternatieve economische visies die in reactie hierop ontstaan zijn. We sluiten af met handvatten voor concretisering en integratie in het hbo economieonderwijs.
Binnen het hbo is er steeds meer aandacht voor de doelen en oplossingsrichtingen ten aanzien van duurzaamheid. Zo worden bijvoorbeeld de SDG’s al op veel plekken in het onderwijs geïntegreerd. Ook is er steeds meer aandacht voor oplossingsrichtingen zoals duurzaamheidsrapportage, impactmetingen en true pricing. Dit is hartstikke goed, want er is ook echt actie nodig! Daarnaast is het voor een change agent om allerlei redenen heel belangrijk om handelingsperspectief te hebben. Toch denken we dat niet alleen de doelen en oplossingen maar ook de problemen (of uitdagingen) een plek moeten krijgen in het hbo economieonderwijs. We zien hiervoor drie redenen.
Allereerst: studiemotivatie. Dit is een uitdaging binnen het gehele onderwijs (Hudig, 2023). Eén belangrijk aspect van studiemotivatie is het gevoel onderdeel te zijn van iets groters (Akkerman, 2024). Het op een goede wijze bespreken van de Duurzaamheidsuitdagingen kan hier aan bijdragen. Daarnaast geven studenten binnen het economisch domein van het hbo steeds vaker aan ‘duurzaamheidsmoe’ te zijn. Dit kan te maken hebben met de manier waarop er over duurzaamheid gesproken wordt.
Als vooral de oplossingen besproken worden maar je niet goed ziet waartoe deze dienen, kan dit erg demotiverend werken. De ‘waarom’ achter de oplossingen (oftewel: het begrip van de problemen) is erg belangrijk voor het ontwikkelen van motivatie op dit vlak. Want je kunt alleen geïnteresseerd in iets raken als je ermee in aanraking komt, aldus Hoogleraar Onderwijs en Leerwetenschappen Sanne Akkerman. In dit artikel van de Correspondent ontkracht Akkerman een aantal hardnekkige mythes rondom pubers en hun motivatie binnen het onderwijs. Uit haar onderzoek onder duizenden jongeren en jongvolwassenen blijkt dat zij wel degelijk geïnteresseerd zijn in elkaar, het nieuws en in de wereld. Alleen: zij moeten hier dan wel mee in aanraking komen. Uitsluitend het bespreken van de problemen werkt trouwens ook niet motiverend. Een combinatie van de problemen en de oplossingen is dan ook het meest krachtig.
Ten tweede: de uitdagingen zijn verbonden aan de inrichting van onze economie en bedrijven. Dat maakt ze dus per definitie relevant voor studenten binnen het economisch domein. De transitie van financial of single naar double materiality laat ook een kentering zien in wat we wettelijk en maatschappelijk verwachten van bedrijven. Duurzaamheidsuitdagingen worden niet langer gezien als alleen van de maatschappij. Ze zijn (juist) ook van bedrijven.
Tot slot wordt vanuit het Verkenningsrapport en het Sectorplan van de Vereniging van Hogescholen verwacht dat studenten niet alleen de huidige oplossingen kunnen toepassen maar ook in staat worden gesteld zelf oplossingen te bedenken. En het ontwikkelen van de oplossingen van morgen begint met het begrijpen van de problemen van vandaag.
Het grote plaatje
Hoe lastig het ook is om de uitdagingen te bespreken, het is dus van belang voor studenten om dit mee te krijgen. Om hen te motiveren, om hen goed voor te bereiden op het werkende leven en om hen in staat te stellen aan de oplossingen te kunnen werken.
Voordat we de uitdagingen induiken, gaan we eerst in op het probleem achter de problemen. Want waarom hebben we eigenlijk al deze grote problemen? En waarom is het zo lastig om ze op te lossen?
Wicked problems and tragic commons
De Duurzaamheidsuitdagingen waar we als mensheid voor staan zijn veelkoppig en complex (ook wel wicked problems genoemd). Voor deze problemen is het lastig om de oorzaken en gevolgen uit elkaar te trekken en helder op een rij te zetten. Dit komt doordat er allerlei wisselwerkingen zijn tussen de oorzaken en gevolgen.
Toch is het niet geheel onmogelijk de gedeelde kern van de Duurzaamheidsuitdagingen te vatten. Een concept dat hier goed bij kan helpen is ‘de tragedy of the commons’, oftewel de tragedie van de meent (gemeenschappelijke middelen). Een concept dat voor het eerst beschreven werd door econoom Garett Hardin (1968).
De tragedie is dit: wat vanuit individueel oogpunt (als enkel persoon of bedrijf) volledig rationeel is, kan op collectieve schaal volledig irrationeel zijn.
In dit filmpje wordt dit goed uitgelegd aan de hand van de bevissing van een vijver. Maar of het nou schone lucht, de beschikbaarheid van grondstoffen of de hoeveelheid vis in een vijver is, het concept blijft hetzelfde. Elk bedrijf en individu handelt naar wat vanuit hun individuele oogpunt rationeel is maar maakt daarbij ook ‘maatschappelijke kosten’. Bijvoorbeeld in de vorm van Co2-uitstoot, vervuiling van oceanen of het onttrekken van grondstoffen. De maatschappelijke schade die hiermee gepaard gaat, valt niet het bedrijf maar zijn omgeving ten deel. Door deze manier van denken en handelen ontstaan uiteindelijk uitdagingen die ons allemaal raken maar tegelijkertijd van niemand zijn.
Met deze of deze oefening kan je studenten hier op actieve wijze kennis mee laten maken.
Dit mechanisme zien we niet alleen bij bedrijven maar ook op macroniveau tussen landen. De commons (of: common pool resources, gemeenschappelijke bronnen) kunnen door iedereen gebruikt worden. In economen-taal: ze zijn niet-uitsluitbaar. Met gebruik nemen ze vaak echter wel in omvang of kwaliteit af: velen zijn wel uitputbaar. Individuele landen zijn terughoudend met het afschalen van hun eigen gebruik of uitstoot vanuit de angst dat anderen dit niet zullen doen en hun poging wel individuele kosten maar geen gemeenschappelijke baten oplevert. Dit staat ook wel bekend als het prisoner’s dilemma.
Het lastige is natuurlijk dat deze gemeenschappelijke of collectieve baten uiteindelijk óók individuele baten zijn. We hebben allemaal schone lucht, vruchtbare grond en drinkbaar water nodig. Je kan je dus afvragen hoe rationeel dit eigenlijk is, ook vanuit individueel oogpunt. Toch zit dit denken diep in onszelf, onze bedrijven en in ons economisch systeem.
‘Verweven leven’: Voor ons eigen voortbestaan zijn we dus afhankelijk van elkaar en andere levensvormen. De sleutel voor onze Duurzaamheidsuitdagingen ligt dan ook in aandacht voor deze ‘verwevenheid van het leven’, aldus Kees Klomp. Wat dit betekent voor ons beeld van de economie lees je in zijn online beschikbare stuk over de Betekeniseconomie.
Tot slot willen we nog één ding belichten. Hoewel de tragedy of the commons een handig concept kan zijn om de kern van de Duurzaamheidsuitdagingen te bespreken, zijn de commons niet per definitie tragisch. Dit is uitgebreid aangetoond in het nobelprijswinnende werk van Elinor Ostrom (1990). De commons zijn vooral tragisch als gevolg van ons denken er over en onze governance ervan. Maar ze zijn dus niet ‘gedoemd te mislukken’, zoals Ostrom en anderen laten zien aan de hand van legio voorbeelden van succesvolle commons. Sterker nog, door velen worden de commons, het maatschappelijk middenveld, of de associatieve sector gezien als belangrijke oplossingsrichtingen voor de problemen die we in dit hoofdstuk bespreken. Voorbeelden zijn gemeenschappelijke watervoorzieningsbeheer in verschillende regios in Azië, gemeenschappelijke visserij geheer in Turkije en gemeenschappelijke bosbeheer in Zwitserland. (meer voorbeelden en achtergronden zie – het werk van David Bollier, Kees Klomp, Guy Standing, of Bas van Bavel).
Nu we het grote plaatje hebben besproken, zoomen we in op de specifieke uitdagingen. Want welke uitdagingen zijn er dan zoal?
De uitdagingen
We bespreken de uitdagingen aan de hand van vier punten die goed zijn om mee te nemen wanneer je aan de slag wil met Duurzaamheidsuitdagingen in je curriculum of vak.
De vier punten zijn:
- Duurzaamheid is breder dan ‘het groene’. Dat is goed nieuws voor studenten die zich meer tot het sociale aangetrokken voelen.
- ‘Het groene’ is breder dan klimaat. Dat is fijn, want klimaat voelt soms erg globaal en abstract.
- De uitdagingen zijn verbonden: aan elkaar en aan de economie. Dat betekent dat je overal kunt beginnen.
- Denk groot, doe klein. Dat maakt dat iedereen effectief kan handelen.
Hier volgt een nadere uitwerking van de vier punten.
Duurzaamheid is breder dan ‘het groene’
Het woord duurzaamheid roept vaak als eerste ‘groene’ associaties op.Toch is duurzaamheid veel breder dan dat. Dat maakt het complex. Tegelijkertijd betekent het ook dat je er vanuit verschillende thema’s aan kan bijdragen. Studenten die zich bijvoorbeeld niet tot het ‘groene’ aspect van duurzaamheid aangetrokken voelen, zouden wel affiniteit kunnen hebben met de sociale kant ervan.
En dit is een cruciaal – en soms onderbelicht – aspect van duurzaamheid. Duurzaamheid kan namelijk simpelweg vertaald worden als: het vermogen om op de lange termijn te kunnen voortduren (OnzeTaal, 2024). Sociale uitdagingen als armoede, grote ongelijkheid en laag vertrouwen in de overheid zijn maatschappelijk ontwrichtende factoren die op de lange termijn niet houdbaar en dus niet duurzaam zijn. Daarnaast speelt de sociale kant van duurzaamheid een cruciale rol in het bestrijden van de ecologische uitdagingen, daarover lees je meer onder punt 3.
Hieronder vind je een greep uit de sociale uitdagingen, inclusief bronnen voor inhoudelijke verdieping hierop. Ook delen we een lesbrief waarmee je direct aan de slag kan met één van deze uitdagingen.
Deepdive
Een greep uit de sociale uitdagingen
Armoede: Society at a Glance
Ongelijkheid: Hierbij kan (economisch gezien) een onderscheid gemaakt worden in 1) inkomens- en vermogensongelijkheid en 2) ongelijkheid binnen en tussen landen. Goede data vind je in het jaarlijkse World Inequality Report.
Gezondheid: World Health Organization
Vertrouwen: Edelman Trust Barometer
Onderwijs: Dalende prestaties op lees en rekenvaardigheid en de invloed van het sociale milieu van leerlingen en studenten. Zie het Pisa-onderzoek
Discriminatie van alle soorten (gender, religie, etniciteit): The state and effects of discrimination in the European Union & EU anti-racism action plan 2020-2025
Mensenrechten: Verenigde Naties en Amnesty International
Werkomstandigheden: Living and working in Europe & Developments in Working life 2023
Migratie: International Migration Outlook 2023
Goede bronnen om je te verdiepen in de sociale kant van duurzaamheid
Het online beschikbare boek Global Citizenship Education: Hoofdstuk 5, 6, 7, 8, 9, 11, 13, 17 gaan over sociale uitdagingen als armoede, ongelijkheid, gendergelijkheid en migratie.
Het online beschikbare boek Betekeniseconomie: de waarde van verweven leven van Kees Klomp: In hoofdstuk 1.2 (p. 27) vind je een toelichting op wat Klomp de sociale crisis noemt
Het boek Het Happy 2050 Scenario van industrieel ontwerper Babette Porcelijn: Dit boek geeft een zeer volledig, goed onderbouwd en visueel mooi weergegeven overzicht van alle Duurzaamheidsuitdagingen. In deel 3 ‘De mens’ vind je een overzicht van de sociale uitdagingen. Het boek is – net als haar andere boeken – ook hier in online pdf-versie te bestellen.
Het boek Earth for all: a survival guide for humanity: gaat in op armoede (h3), ongelijkheid (h4), gendergelijkheid (h5) en de gezondheid van ons voedselsysteem (h6).
Lesbrief: ongelijkheid en inclusieve economie: Hier vind je een lesbrief over inclusieve economie. De lesbrief geeft handvatten om aan de slag te gaan met het thema ongelijkheid
‘Het groene’ is breder dan klimaat
Bij duurzaamheid denken we dus snel aan ‘groen’. En daarbinnen aan klimaat en Co2-reductie. Dit wordt ook wel de ‘carbon tunnel vision’ genoemd, want de groene kant van duurzaamheid is breder dan dat. Enerzijds kan dat overweldigen. Anderzijds heeft dat ook voordelen voor het onderwijs. Het klimaatprobleem kan namelijk wat afstandelijk en abstract aanvoelen voor studenten. De natuur- en milieugerelateerde uitdagingen zijn in vergelijking tastbaarder. Ook kan er op meer zichtbare wijze op lokaal niveau aan gewerkt worden. Daarnaast zijn de natuur- en milieu gerelateerde uitdagingen onderbelicht ten opzichte van het klimaatprobleem. Aandacht hiervoor is dus hard nodig.
Als je dus niet per sé geïnteresseerd bent in klimaatuitdagingen, zijn er ook andere manieren voor studenten om zich voor ecologische uitdagingen in te zetten. En als de ecologische kant hen niet trekt, zouden zij zich ook op de sociale kant van duurzaamheid in kunnen zetten (zie paragraaf 2.1). We gaan hieronder verder in op de ecologische uitdagingen.
De ecologische uitdagingen kunnen onderverdeeld worden in drie categorieën: klimaat, milieu en natuur. Het geheel van deze uitdagingen worden ook wel de ecologische of planetaire crisis genoemd. Belangrijk om hierbij te beseffen is dat, anders dan de term doet vermoeden, de planetaire crisis eerst en vooral een bedreiging voor de mens (en het overige leven op aarde) is. De planeet zelf redt zich wel.
Een goed overzicht van de omgevingsgerelateerde uitdagingen (E van ESG) vind je in de Planetary Boundaries figuur van het Stockholm Resilience Centre. Misschien komt deze je bekend voor, het vormt namelijk ook de buitenste ring van de “donut” uit het boek Doughnut Economics van Kate Raworth. Ook geeft hoofdstuk 5 van het boek Het Happy 2050 Scenario van Babette Porcelijn een beknopt maar toch heel volledig overzicht van alle planetaire uitdagingen. Er is hier een fysieke en een online versie van verkrijgbaar.
Een greep uit de planetaire uitdagingen
Klimaat
- Het broeikaseffect
- Klimaatverandering
Milieu
- Biodiversiteitsverlies
- Waterschaarste
- Vervuiling van water en bodem
- Luchtvervuiling
- Verzuring van de oceanen
Natuur
- Landgebruik en ontbossing
Klimaat
Dit is veruit het meest bekende en besproken aspect van duurzaamheid waar het meeste concrete actie op ondernomen wordt. Dit komt voor een groot deel doordat het relatief bezien een minder complex probleem is dan de overige planetaire uitdagingen. Zo kan CO2-uitstoot gemeten worden en kan er daardoor beter gecommuniceerd worden over het verloop van het probleem en de voortgang van de oplossingen (Forbes, 2023).
Binnen de ‘categorie’ klimaat zijn er grofweg twee belangrijke klimaatgerelateerde uitdagingen: de opwarming van de aarde en klimaatverandering.
Opwarming van de aarde (broeikaseffect)
De opwarming van de aarde behelst de lange termijn opwarming van het aardoppervlak die vanaf de pre-industriële periode (1850) geobserveerd wordt en gewijd wordt aan menselijke activiteit (NASA, 2023). De belangrijkste oorzaak van de opwarming van de aarde is de uitstoot van broeikasgassen zoals kooldioxide (CO2), methaan (CH4) en lachgas (N2O) waar de verbranding van fossiele brandstoffen mee gepaard gaat.
Klimaatverandering
Klimaatverandering is de lange termijn verandering in de gemiddelde weerpatronen die tezamen de aarde’s lokale, regionale en wereldwijde klimaat bepalen (NASA, 2023). Waar de opwarming van de aarde dus alleen de stijging van de temperatuur van het aardoppervlak behelst, gaat klimaatverandering over bredere weerpatronen zoals luchtvochtigheid en neerslagpatronen.
Milieu en natuur
Waar de uitdagingen binnen de ‘categorie’ klimaat nog redelijk overzichtelijk zijn, zijn de milieu uitdagingen veel breder. Het is te omvangrijk om hier allemaal op in te gaan. We gaan er kort in op twee: biodiversiteitsverlies en vervuiling.
Biodiversiteitsverlies
De term biodiversiteit verwijst naar de variëteit van al het leven op aarde (in de vorm van planten, dieren en schimmels) (PBL, 2022). Het wordt vaak op drie verschillende niveaus begrepen: 1) diversiteit tussen soorten, 2) genetische diversiteit binnen soorten en 3) diversiteit in ecosystemen en habitats (leefgebieden rondom de soort). De biodiversiteit is gedurende de 20e eeuw enorm afgenomen en klimaatverandering speelt hier een belangrijke rol in. Maar ook ontbossing, uitbreiding van landbouwgrond, waterextractie en vervuiling zijn belangrijke oorzaken (PBL, 2022). Het verlies aan biodiversiteit wordt vaak genoemd als een van de belangrijkste mondiale problemen van onze tijd, soms zelfs boven klimaatverandering (zie bijvoorbeeld dit stuk van de VN). De afname van biodiversiteit gaat namelijk gepaard met een afname in ecosysteemdiensten. Ecosysteemdiensten zijn diensten die de natuur (gratis) aan ons levert en waar we van afhankelijk zijn voor de vervulling van veel van onze essentiële levensbehoeften.
Vervuiling
Vervuiling is het door menselijke toedoen introduceren van stoffen of energie in het milieu die dusdanig schadelijke effecten hebben dat ze de menselijke gezondheid in gevaar brengen, de levende hulpbronnen en ecosystemen beschadigen en/of de natuur en zijn voorzieningen aantasten of verstoren. In het engels (en in de planetary boundaries) wordt vervuiling ook wel aangeduid als de afkorting ‘NE’ wat staat voor Novel Entities. Vervuiling treft alle delen van de planeet en is vandaag de dag de grootste milieugerelateerde oorzaak van ziekten en voortijdige sterfgevallen in de wereld.
Er zijn verschillende soorten vervuiling, zoals luchtvervuiling, watervervuiling, land en grondvervuiling. Daarnaast worden licht- en geluidsoverlast gezien als vormen van vervuiling en wordt plasticvervuiling vaak als aparte soort genoemd omdat dit meerdere andere soorten beïnvloedt (zo vervuilt plastic zowel water als land en grond).
Poteto potato?
Hoewel ze door elkaar gebruikt worden, zijn natuur en milieu geen synoniemen. Het milieu refereert aan de algemene omgeving waarin alle organismen leven (Milieutotaal, 2023). Natuur refereert aan een natuurlijke omgeving, waar enkel dieren, planten, bomen en bloemen te vinden zijn (Milieutotaal, 2023). De mens maakt daar dus geen deel van uit. Omdat ze vanuit duurzaamheidsoogpunt wel sterk aan elkaar gerelateerd zijn voegen we ze in dit stuk samen.
Biodiversiteit bij bedrijven
De (internationale) overheden kunnen het biodiversiteitsherstel dat zo essentieel is voor ons leven niet bereiken zonder de inzet van bedrijven. Het rapport Business for Biodiversity laat zien welke verschillende soorten strategieën bedrijven hanteren ten opzichte van natuurlijk kapitaal en biodiversiteitsherstel. Er zijn vier categorieën: inactief, reactief (financial materiality), actief (double materiality) en proactief (inzetten op transformatieve verandering).
Deepdive
Goede tools en bronnen om je te verdiepen in de planetaire duurzaamheid
Klimaat
- In dit filmpje wordt een goede uitleg gegeven van klimaatverandering
- De trainingen en methoden van Climate Fresk wordt door veel docenten aangeraden
- Het Climate Streamers kaartspel wordt in diverse minoren gebruikt om studenten op ervaringsgerichte wijze met klimaatproblematiek aan de slag te laten gaan
- Goede data over global warming en klimaatverandering vind je bijvoorbeeld hier en hier
Milieu en natuur
- Het online beschikbare boek Betekeniseconomie: de waarde van verweven leven van Kees Klomp: In hoofdstuk 1.1 (p. 21) vind je een toelichting op wat Klomp de sociale crisis noemt
- Het boek Het Happy 2050 Scenario van industrieel ontwerper Babette Porcelijn: Dit boek geeft een zeer volledig, goed onderbouwd en visueel mooi weergegeven overzicht van alle Duurzaamheidsuitdagingen. In deel 2 ‘De planeet’ vind je een overzicht van de ecologische uitdagingen. Het boek is – net als haar andere boeken – ook hier in online pdf-versie te bestellen. Dat is misschien makkelijker voor het maken van slides.
- Het boek Earth for all: a survival guide for humanity.
Lesbrief: ecologische crises en economie
Hier vind je een lesbrief over ecologische economie.
Hier vind je een lespakket met een (economische) introductie van de ecologische crises.
De uitdagingen zijn verbonden
Bovenstaande uitdagingen zijn sterk aan elkaar verbonden. Zowel binnen de ‘categorieën’ (zoals klimaatverandering en biodiversiteitsverlies) als daarbuiten (zoals klimaatverandering en migratie). Daarnaast zijn de uitdagingen ook sterk verbonden met de inrichting van ons economische systeem. Deze is namelijk fossiel gebaseerd, lineair en op oneindige groei gericht. Dit maakt de uitdagingen complex maar betekent ook dat je overal kunt beginnen! En dat actie op het ene vlak invloed kan hebben op het andere. We gaan hieronder kort in op de verbondenheid.
Binnen sociaal
Duurzaamheidsuitdagingen als armoede, ongelijkheid en extreme rijkdom kunnen niet los van elkaar bezien worden. De inkomensongelijkheid tussen landen is de afgelopen 20 jaar flink toegenomen (Pikketty, 2019). Dit is gepaard gegaan met grote winnaars en grote verliezers aan de andere kant. In hoofdstuk 2 van het boek Limitarisme van Ingrid Robeijns wordt er ingegaan op de samenhang tussen deze drie. Ook houden deze meer financiële of economische sociale uitdagingen verband met andere uitdagingen zoals gezondheid en toegang tot onderwijs.
Binnen ecologisch
Ook voor de ecologische uitdagingen geldt dat ze sterk verbonden zijn. Zo is de opwarming van de aarde één van de belangrijkste oorzaken van klimaatverandering. Ook heeft klimaatverandering weer verstrekkende gevolgen voor het milieu, waaronder stijging van de zeespiegel, veranderende ecosystemen en verlies van biodiversiteit. Meer hierover lees je bijvoorbeeld in de whitepaper ‘Verbind klimaat en biodiversiteit – Voor de samenleving, economie en natuur‘. Tegelijkertijd is verlies van biodiversiteit weer een belangrijke driver voor klimaatverandering omdat het de natuurlijke capaciteit voor het reguleren van broeikasgassen en het beschermen tegen extreme weersomstandigheden vermindert (European Commission, 2021). Hier zie je de werking van wicked problems in de praktijk: het ene probleem is de oorzaak voor een ander probleem wat op zijn beurt het eerste probleem weer verergert. Zie hoofdstuk Systeemdenken voor inzichten en handvatten voor denken in systemen, een essentiële vaardigheid voor het omgaan met wicked problems.
Tussen sociaal en ecologisch
Sociale en ecologische uitdagingen zijn nauw met elkaar verweven, waarbij ongelijkheid, armoede en extreme rijkdom de aanpak van milieuproblemen frustreren (Spierenburg, 2024). Deze ongelijkheid vermindert het draagvlak voor duurzaam beleid, omdat mensen alleen bereid zijn streng klimaatbeleid te steunen als dit als eerlijk wordt ervaren. Wanneer bijvoorbeeld de rijke elite zichzelf kan onttrekken aan klimaatmaatregelen, neemt de steun onder de bredere bevolking af.
Daarnaast kunnen klimaatmaatregelen tijdelijk leiden tot een afname van welvaart, en als deze gevolgen ongelijk worden verdeeld, kan dit voor sommigen betekenen dat hun inkomen onder het bestaansminimum daalt, wat opnieuw het draagvlak ondermijnt. Rijken gebruiken bovendien vaak hun economische macht om politieke invloed te vergaren en hun belangen te beschermen (van Bavel, 2019). Omgekeerd verergeren ecologische uitdagingen ook de sociale problemen. Extreem weer, zoals droogte of overstromingen, vermindert de landbouwopbrengsten, wat leidt tot armoede en honger, zoals duidelijk is in de Hoorn van Afrika. Daarnaast leidt de degradatie van landbouwgrond door klimaatverandering en intensieve landbouwpraktijken, in combinatie met een groeiende wereldbevolking en een toename van de consumptie van dierlijke eiwitten, tot massale opkoop van landbouwgrond door buitenlandse investeerders. Dit verdrijft lokale boeren van hun land, wat bijdraagt aan wereldwijde en lokale sociale ongelijkheid.
Deepdive
Goede tools en bronnen om je te verdiepen in de verbinding tussen sociaal en ecologisch
Het boek Je bent jong en je wil wat toekomst is het ‘redelijk radicale’ verhaal van twee jonge mensen die zich zorgen maken om, en inzetten voor, de leefbaarheid van onze planeet. In hoofdstuk 2 (p. 43 t/m 46) wordt de relatie tussen ongelijkheid (een sociale uitdaging) en klimaat (een ecologische uitdaging) uitgelegd. Naast dat het een mooi inkijkje geeft in de worstelingen die deze generatie ervaart t.a.v. het toekomstbeeld, is het op goede wetenschappelijke bronnen gebaseerd.
In het boek De Onzichtbare Hand van economisch historicus Bas van Bavel
Verbondenheid met de economie
Zoals we al enkele keren bespraken zijn de Duurzaamheidsuitdagingen sterk verbonden aan de invulling van onze economie. Vooral de combinatie van de fossiele basis, de lineaire invulling en de focus op groei maken onze huidige economie onhoudbaar en dus onduurzaam. Daarom wordt er veel gesproken en geschreven over nieuwe economische visies. Voor een vollediger overzicht van economische toekomstvisies raden we dit boek aan. Hieronder gaan we kort in op een aantal van deze visies en hun vertaling naar het organisatieniveau. Verdere toelichting hierop vind je in hoofdstuk Algemene Economie in het Organisatiedeel van deze gids.
Green growth vs degrowth debat
To grow or not too grow, is that the question? Misschien heb je al wel eens termen als degrowth en postgrowth horen vallen. Het debat over de wenselijkheid (en invulling) van economische groei wordt namelijk steeds vaker gevoerd en reikt inmiddels tot in onze Tweede Kamer. Maar waar gaat het nou precies over? Kort door de bocht gaat het over de vraag of we economisch kunnen blijven groeien en tegelijkertijd onze ecologische en sociale uitdagingen kunnen aanpakken. Waar de ene kant betoogt dat dit niet kan zónder economische groei, stelt de andere zijde dat dit niet kan mét economische groei. Hoe dat precies zit? Dat leggen we uit in het hoofdstuk Algemene Economie. Hieronder geven we een overzicht van leestips per ‘positie’ in het debat en de vertaalslag die dit debat inmiddels vindt naar het organisatieniveau.
Deepdive
Goede tools en bronnen om je te verdiepen in de verbondenheid met de economie
Groene groei
- Barbara Baarsma gaat in dit boek in op haar visie op groene groei
- Ook de Correspondent pleit in dit artikel voor groene groei
Degrowth
- Jason Hickel wordt door dit boek gezien als een kernfiguur van de degrowth beweging. Op deze website vind je een breder overzicht van de vele artikelen, boeken en podcasts over het onderwerp.
Postgrowth
- Paul Schenderling deelt in dit boek zijn visie op een postgroeisamenleving
Groei agnostisch
- Kate Raworth noemt zichzelf ‘groei agnostisch’. In Hoofdstuk 7 van haar boek Donuteconomie licht ze dit toe
Meteen aan de slag?
Deze lesbrief gaat in op economische groei en de verschillende indicatoren hiervoor.
Vertaling naar organisaties
Hoewel het debat zich voornamelijk op macroniveau afspeelt, zijn er inmiddels ook initiatieven die op organisatieniveau invulling geven aan nieuwe visies zoals postgroei.
Zie bijvoorbeeld Postgrowth Entrepreneurship. Hier vind je een gratis online beschikbare collegereeks over dit onderwerp. Meer weten? In het hoofdstuk Ondernemerschap gaan we hier nader op in.
Donut economie
De donut economie is inmiddels een welbekend concept. Het is een wat abstractere macrovisie voor de economie. In de kern komt het neer op een economie die zowel de planetaire grenzen als het sociale fundament waarop zij rust respecteert.
Circulaire economie
De circulaire economie is een alternatief voor de lineaire invulling die onze huidige economie kent. Lineair wil zeggen dat we grondstoffen aan de aarde onttrekken om deze vervolgens in producten om te zetten waarna ze gedumpt of verbrand worden. Een circulaire economie is gericht op het behoud van grondstoffen door het behoud van de waarde van producten en afgedankte productonderdelen, en materialen. Lector Liesbeth Rijsdijk schreef deze lectorale rede over de circulaire economie.
Blauwe economie
De blauwe economie heeft veel overlap met de circulaire economie maar gaat net een stap verder. Waar de circulaire economie in zijn toepassing op organisaties gefocust is op de eigen afvalstroom, worden afvalstromen en grondstoffen van verschillende bedrijven aan elkaar gekoppeld. Zo kan de afvalstroom van het ene bedrijf namelijk een grondstof vormen voor de andere.
Betekeniseconomie
In dit hoofdstuk verwezen we al naar de betekeniseconomie. Waar eerder genoemde visies wat technischer van aard zijn, raakt de betekeniseconomie een existentieel vraagstuk. Deze is tweeledig en gaat voorbij de menselijke existentie. Het gaat namelijk om ons menselijk leven op aarde binnen al het andere leven op aarde. En vooral: over de verbondenheid daartussen. Dus de vraag: hoe wil ik me in mijn leven op deze aarde inzetten voor hét leven op aarde.
Deepdive
Goede tools en bronnen om je te verdiepen in de vertaling naar organisaties
Donut economie
- Hoofdstuk 1 van het boek geeft de kern van de visie weer. Je kan hem hier gratis lezen.
- Ook deze Tedtalk uit 2018 en deze webpagina geven een goede samenvatting van de kernboodschappen van het boek.
De donut economie kan gezien worden als een visie voor de economie op macroniveau. Maar ook dit concept is inmiddels vertaald naar het organisatieniveau. Met de Deep Design for Business Tool kan je analyseren welke aspecten van het bedrijf duurzaamheid bevorderen of juist hinderen. Oftewel: welke bedrijfsaspecten bij kunnen dragen om als economie in de donut te opereren. Meer over deze tool en de toepassing ervan vind je in het hoofdstuk Holistische organisatie kijken.
Circulaire economie
- Deze online beschikbare ‘kenniskaart’ van Het Groene Brein gaat in op de kern van de circulaire economie
- Bij de circulaire economie wordt vaak gedacht aan het recyclen van producten maar de R-ladder laat zien dat het afzien of heroverwegen van consumptie/productie de meest effectieve strategie is
- Een interdisciplinaire verkenning van het concept vind je hier
- Een kritische benadering van de circulaire economie en zijn beperkingen vind je hier
Het is goed mogelijk om vanuit een organisatie bij te dragen aan de circulaire economie. Circo maakt goede lesmaterialen en biedt docententrainingen aan om hier op hbo opleidingen binnen het economisch domein mee aan de slag te gaan.
Meteen aan de slag?
Blauwe economie
- Dit online beschikbare artikel gaat in op het verschil tussen de circulaire en blauwe economie
- Dit boek gaat dieper in op het concept van de Blauwe economie
- BlueCity Rotterdam is een praktijkvoorbeeld van de blauwe economie.
Betekeniseconomie
Het boek THRIVE van Kees Klomp en Shinta Oosterwaal
Dit online beschikbare stuk van Kees Klomp
Dit boek over de betekeniseconomie van Kees Klomp
Groot denken, klein doen
Het kan interessant en hoopgevend zijn om je in bovenstaande economische toekomstvisies te verdiepen. Tegelijkertijd kan je je hier ook in verliezen. Uiteindelijk gaat het natuurlijk om de vraag: hoe werken we naar deze nieuwe visies toe? En wat houden deze visies precies in?
Waar we het over het algemeen over eens zijn is dat we ons richting duurzaamheid willen bewegen. Om op systeemniveau duurzaamheid te bereiken, zijn duurzame initiatieven niet altijd meer voldoende. Daarom hoor je steeds vaker andere termen, zoals restoratief en regeneratief. Dit heeft te maken met de “overshoot” van de planetaire grenzen en de overschrijding van het sociale fundament die het gevolg is van de onduurzame leefwijze van de afgelopen decennia. Omdat we ‘in de min staan’ is quitte spelen volgens deze theorieën niet meer voldoende: we moeten ons richten op herstel. De verhouding tussen deze termen wordt mooi weergegeven in figuur 2.
Dat duurzaamheid uiteindelijk om de staat van het gehele systeem gaat, wil niet zeggen dat je vanaf lagere schaalniveaus niet aan duurzaamheid kan werken. Integendeel, zo bespreken we in hoofdstuk 1.3 over transities.
Het betekent wel dat je voor de beoordeling van je acties op het gebied van duurzaamheid deze in verband moet brengen met het systeemniveau. Groot denken, klein doen dus.
Deepdive
Goede tools en bronnen om je te verdiepen in het Groot denken en Klein doen
Het online beschikbare boek Global Citizenship Education: Hoofdstuk 14 gaat over duurzaamheid en duurzame ontwikkeling, hoofdstuk 8 gaat over de SDG’s
Deze online beschikbare module over lesgeven voor duurzame ontwikkeling: Deze module is ontwikkeld in een samenwerkingsverband van de 5 Vlaamse universiteiten en Ecocampus. Ze gaan in op de complexiteit rondom het begrip duurzaamheid en de verschillende denkkaders die hierin bestaan. Ze baseren zich hierbij op wetenschappelijke bronnen. Eén aanvulling op hun hoofdstuk 2: naast lesgeven óver (kennisgericht) en lesgeven vóór (normatief) duurzaamheid bestaat er ook pluralistisch (transformatief) onderwijs waarbij studenten op basis van feiten een eigen mening vormen over dit onderwerp. Meer hierover vind je in dit artikel over de verschillende stromingen in duurzaamheidseducatie.
Meer over regenerativiteit vind je in dit boek van Daniel Christian Wahl
Klein doen
Er zijn vele Duurzaamheidsuitdagingen die ook nog eens met elkaar en de economie verbonden zijn. Dat maakt het groot en complex. Toch denken we dat het belangrijk is om studenten hiermee in aanraking te laten komen. Het is daarbij de uitdaging om dit te doen op een manier waarbij studenten niet overweldigd raken maar ook niet onverschillig worden. We noemen hieronder drie dingen die hierbij kunnen helpen. We bespreken dit uitgebreid in het hoofdstuk Ik & de Wereld.
- Terugkijken, erkennen en waarderen waar we staan
Ons economisch systeem heeft ons veel gebracht. Zo staan we er als wereldbevolking op vele aspecten beter voor dan ooit. Dit erkennen en waarderen zet iets tegenover het negatieve beeld wat we op basis van bijvoorbeeld nieuwsberichten kunnen ontwikkelen. Daarnaast is het erkennen van het hele beeld van waar je staat een goede eerste stap voor verandering.
- Zien dat er op vele vlakken en plekken al aan gewerkt wordt
Hoewel het soms kan lijken alsof er niks veranderd ten aanzien van de duurzaamheidsuitdagingen, is dat niet helemaal waar. Vooral als we uitzoomen en buiten de ‘gevestigde orde’ kijken, wordt er wel degelijk veel ondernomen. Innovatieve startups, grassroots-bewegingen en lokale gemeenschappen wereldwijd dragen bij aan duurzame veranderingen. Zo zijn er kleinschalige projecten op het gebied van regeneratieve landbouw, waarbij de bodem wordt hersteld en biodiversiteit wordt bevorderd. In de energietransitie zien we ook steeds meer burgerinitiatieven, zoals energiecoöperaties waarin burgers samen duurzame energie opwekken en delen. Daarnaast zetten diverse maatschappelijke organisaties zich in voor de circulaire economie, waarbij materialen worden hergebruikt en verspilling wordt tegengegaan. Deze initiatieven, die soms buiten het zicht van de grote bedrijven en overheden plaatsvinden, zijn vaak voorlopers van bredere systeemveranderingen die op lange termijn zichtbaar worden.
- Actie ondernemen!
Laat studenten reflecteren op hun eigen emoties rondom klimaatverandering en sociale ongelijkheid. Dit helpt studenten om wanhoop om te zetten in motivatie voor actie. Begeleid studenten bij het ontwikkelen van een bredere blik door hen te betrekken bij interdisciplinaire projecten, waarin ze complexe problemen vanuit verschillende invalshoeken leren benaderen en out-of-the-box oplossingen bedenken. Docenten kunnen studenten laten werken aan echte Duurzaamheidsuitdagingen in hun eigen omgeving, waarbij ze concrete stappen moeten nemen, zoals het opzetten van lokale duurzaamheidsinitiatieven of sociale projecten. Door deze aanpak voelen studenten zich niet alleen betrokken bij het vraagstuk, maar leren ze ook dat hun handelen daadwerkelijk impact kan maken.
(1) De boeken Factfulness en Niet het einde van de wereld kunnen hier bij helpen. In Factfulness wordt vooral ingegaan op een manier van kijken naar de wereld. In Niet het einde van de wereld worden concrete voorbeelden genoemd van geboekte successen. Zo wordt er o.a. ingegaan op de afwending van extreme temperatuurstijgingen, de enorme prijsdaling in duurzame energie en de gedeeltelijke ontkoppeling tussen Co2-stijging en economische groei (die overigens niet opgaat voor materiaalgebruik en economische groei maar goed, het is een optimistisch boek).
(2) ‘systemisch, niet statisch’ Hoe hardnekkig en systemisch de uitdagingen ook zijn, ze staan niet vast. Het helpt om jezelf hier aan te herinneren. Kleine veranderingen kunnen een groot effect hebben. Meer hierover lees je in het hoofdstuk Transities.
Hierbij heb je het meeste plezier en ben je het effectiefst als je je inzet voor iets waar je ook energie van krijgt. Meer hierover lees je in het hoofdstuk Ik & de wereld.
(3) ‘Hoop en perspectief’. Hoop is een werkwoord. Dat betekent ook dat je het kunt versterken, zie Actieve Hoop van Joanna Macy. In het Perspectief van Angela Stoof gaat het over de perspectieven die ons in staat stellen om met meer nuance, creativiteit en speelsheid naar transities te kijken, waarin empathie en wederzijds begrip centraal staan.
Lees verder
Leerdoelen, tips & tricks, materialen, contacten
Lesmaterialen
Video
- The human predicament online short course
- Vooral #2 en #3 gaan in op de Duurzaamheidsuitdagingen en hun relatie met de economie
Tools
- Ganzenbord ecopositief in 5 stappen: Dit ganzenbordspel is een beetje zoals het in het echt ook gaat met verduurzamen: met ups en downs.
- Een uitgebreide samenvatting in powerpoint van het boek Thrive door D. van Moppes. Download.
- In just 3 hours, the collaborative Climate Fresk workshop will teach you the fundamental science behind climate change and empower you to take action.
- Climate streamers: Een kaartspel om met studenten te spelen
- Circo: Gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en gevalideerd in de praktijk.
- Planetary boundaries: hier vind je veel informatie over de negen planetaire grenzen.
- Wedding cake SDG-model
- Collapse game Erasmus X: COLLAPSE is a team-based serious game that teaches participants to think systemically about building resilient communities in a future with an unstable warming climate.
- Context based sustainability
- UNSDPI
Verder verdiepen?
- Ontmoet collega’s die ook aan de slag willen
- Stel je vragen en ga in gesprek
- Leer samen met anderen nieuwe (manieren voor) economieonderwijs
