Taal speelt een belangrijke rol in hoe we de wereld zien. Eigenlijk praten we niet over wat we zien maar zien we alleen maar datgene waarover we kunnen praten (Kofman, 2013). Financial accounting wordt ook wel de ‘language of business’ genoemd. Als taal van de bedrijven bepaalt de invulling van financial accounting dus voor een groot deel wat we zien als we naar bedrijven kijken. Dat maakt het een invloedrijk vakgebied. Je zou zelfs kunnen stellen dat financial accounting niet alleen bepaalt wat we zien, maar voor een groot deel ook wat we doen. En dat heeft ook weer alles met die zichtbaarheid te maken. Accounting statements geven de uiteindelijke effecten van ons handelen in bedrijven weer. En vooralsnog worden die effecten vaak vooral cijfermatig (en in geld) weergegeven. We weten wel dat niet alles wat je kunt tellen ook daadwerkelijk telt, en vice versa. Maar als dat de manier is waarop de balans uiteindelijk opgemaakt wordt, dan is dat wat we zien, waarover we praten én waar we de focus op leggen in ons handelen. 

In theorie heeft financial accounting als vakgebied dus een belangrijke rol te spelen binnen de duurzaamheidsuitdagingen van onze tijd. Maar ook in de (beleids)praktijk wordt deze rol al gezien. Zo blijkt bijvoorbeeld uit de introductie van de CSRD en zijn ESRS, en de IFRS sustainability standards.

Toch zijn er ook kritische stemmen. Zo leiden meer accountingstandaarden niet direct ook tot meer accountability. Hoe zorgen we er dan voor dat studenten niet alleen breder leren rapporteren maar ook breder leren denken? Hoe zorgen we ervoor dat ze niet alleen verantwoording kunnen afleggen maar ook echt verantwoordelijkheid kunnen nemen? Dat ze niet alleen leren denken: wat betekent duurzaamheid voor mijn bedrijf, maar juist ook: wat kan mijn bedrijf betekenen voor duurzaamheid?

In onderstaand stuk gaan we nader in op de kern van het vakgebied financial accounting, de huidige invulling die het krijgt binnen het (hbo) onderwijs, de verhouding tot de duurzaamheidsvraagstukken van onze tijd en de visies op de toekomst. We sluiten af met concrete handvatten, input voor lesmaterialen en experts binnen het hbo op toekomstbestendige financial accounting.

Accountancy ontstond vanuit een behoefte aan inzicht en structuur. De eerste vormen van accountancy in de praktijk dateren al uit de prehistorie. Op kleitabletten werden de eerste grootboeken bijgehouden. Maar met de overgang van jagers- en verzamelaars naar een landbouwsamenleving, ontstonden de eerste ‘echte’ accounting systemen. In de landbouwsamenleving ontstond namelijk hiërarchie; landeigenaren bezaten de productiefactoren en de boeren voerden het productieproces uit. Dit zette de landeigenaren op enige afstand. Toch wilden zij graag inzicht in de opbrengsten die hun land voortbracht. De eerste accounting systemen waren dan ook manieren om de ontwikkeling van (de hoeveelheid) vee en gewassen bij te houden. 

Het vakgebied financial accounting ontstond echter pas in de vroege Renaissance (16e eeuw). Handel had inmiddels een veel grotere rol ingenomen in de samenleving en er had een overgang plaatsgevonden naar een monetaire economie. Kooplieden waren afhankelijk van een boekhouding om overzicht te houden over de vele gelijktijdige transacties die plaatsvonden en vaak door bankleningen werden gefinancierd.

Wiskundige Luca Pacioli wordt gezien als de grondlegger van het vakgebied. Hij besloot als eerste om deze boekhoudpraktijken te bundelen, stroomlijnen en omschrijven in zijn boek over wiskunde. Het concept van double entry bookkeeping zette hij voor het eerst op papier. 

De kern van het vakgebied

Hoewel er sindsdien natuurlijk grote ontwikkelingen hebben plaatsgevonden wat betreft de uitvoering van het vakgebied – zoals automatisering en digitalisering – is de kern grotendeels onveranderd gebleven. 

Je zou kunnen zeggen dat de kern van het vakgebied terug te vinden is in de kern van het woord accounting: het tellen. Hoewel dat wel gezien kan worden als de ‘centrale methode’ binnen accounting, is het wat ons betreft niet toereikend om de kern van het vakgebied mee te vatten. Registeraccountant en professor accounting Richard Murphy (2023) verwoordt deze kern heel treffend aan de hand van een analogie met double entry bookkeeping. Murphy stelt namelijk dat geld één van de weinige entiteiten is die altijd op twee plekken tegelijk is; namelijk als debet en als credit. Hierdoor is geld inherent relationeel. Iemands schuld is namelijk altijd ook iemand anders’ bezit. Volgens hem gaat accounting in de basis dan ook over het begrijpen van relaties in de samenleving die bestaan vanwege de organisaties die we hebben opgericht om te voorzien in onze sociale doelen. En geld is de entiteit aan de hand waarvan deze relaties vandaag de dag zichtbaar gemaakt worden.

Dat kan dus gezien worden als de kern van accounting. Het gehele vakgebied wordt vaak samengevat als: 

“de kunst van het vastleggen, classificeren, analyseren en communiceren/rapporteren van belangrijke (financiële) informatie teneinde alle betrokken en/of geïnteresseerde partijen te informeren over de transacties en bedrijfsprestaties”.

Op dit moment worden de accountancy statements gekenmerkt door een focus op de volgende aspecten:

• Het verleden
• Tastbare bezittingen 
• Financiële waarde en investeerders als hoofd stakeholder 

Deze focus is niet toekomstbestendig. Hieronder lichten we per aspect toe waarom dit het geval is.

Verleden vs toekomst

De financiële overzichten die binnen de accountingdiscipline centraal staan verschaffen op gestandaardiseerde wijze informatie over de in het verleden behaalde prestaties van een bedrijf. In het licht van de duurzaamheidsuitdagingen en de fysieke- en transitie risico’s die deze met zich meebrengen, wordt de toekomst echter steeds bepalender voor de waardering van bedrijven. Want hoe verhoudt een bedrijfsstrategie zich tot het Parijsakkoord? Zijn de activa gevoelig voor fysieke klimaat- of biodiversiteit risico’s? En hoe zit het met transitie risico’s; zijn er bezittingen of praktijken die nu nog niet gereguleerd zijn maar dat in de toekomst wellicht wel worden waardoor er stranded assets (dit zijn investeringen die hun waarde verliezen, vaak sneller dan verwacht, vanwege onverwachte omstandigheden zoals bijv. klimaatverandering) kunnen ontstaan?

Tastbare vs ontastbare bezittingen

Ook de invulling van de posten op de balans wordt uitgedaagd door duurzaamheidsvraagstukken. De huidige overzichten zijn gebaseerd op boekwaarde en tonen vooral de financiële situatie van een organisatie. Deze invulling stamt echter uit de industriële revolutie en de economische realiteit is inmiddels veel complexer geworden. Zo hebben ontastbare activa een steeds belangrijkere plaats ingenomen in de activabasis van een bedrijf (Schoenmaker & Schramade, 2023). En in het licht van de duurzaamheidsuitdagingen zal de relevantie hiervan alleen maar toenemen. Zo kunnen met het oog op de toekomst de (kwaliteit van de) strategische plannen rondom duurzaamheid en het transitie vermogen gezien worden als belangrijke ontastbare bezittingen die een grote rol zullen spelen in de waardering van een bedrijf. Want juist deze zogenaamde strategische activa leveren concurrentievoordeel op (Lev, 2017).

Financiële waarde voor investeerders vs brede waarde voor alle stakeholders 

Zoals Richard Murphy in bovenstaande quote zo mooi zegt: double entry slaat niet alleen op de organisatie zelf, maar ook op de relatie met de buitenwereld. De andere zijde van de financiële verslagen is geworteld in deze buitenwereld. Je zou dus kunnen zeggen dat een balans altijd 3D is in plaats van 2D. Toch is dat in de praktijk voor de meeste financiële overzichten nog niet het geval en ligt de nadruk op financiële waarde voor de aandeelhouders als centrale stakeholder. De vraagstukken rondom klimaat, milieu en sociale vragen echter om een bredere blik op waarde en stakeholders. 

We lichten hieronder één overzicht uit over uitdaging 3: de focus op financiële waarde voor de aandeelhouder vs brede waarde voor alle stakeholders. We gaan hier op in omdat er een grote kans is op verwarring door de vele termen die rondgaan terwijl er wezenlijke verschillen zitten tussen de verschillende categorieën van ‘duurzaamheidsrapportages’. Zo vliegen termen als non-financial reporting, sustainability reporting, ESG-reporting, integrated reporting je om de oren. Maar termen als ook social accounting en green of environmental accounting komen voorbij.

Maar wat wordt hier allemaal precies mee bedoeld? Zijn het verschillende termen voor hetzelfde of wordt hier toch echt iets anders mee bedoeld? En in het geval van dat laatste: hoe verhouden deze termen zich dan tot elkaar?

Figuur 1 van Schoenmaker & Schramade (2023) geeft een goed overzicht van de verschillende categorieën binnen financiële verslaglegging.

Omdat het belang van dubbele materialiteit toeneemt in zowel wet- en regelgeving (CSRD) als in het maatschappelijke debat, is het het meest waardevol om studenten vanuit deze blik te laten kijken. Zo leren ze niet alleen hoe de maatschappelijke problemen de resultatenrekening en/of balans van de eigen organisatie kunnen raken, maar ook hoe de bedrijfsvoering deze problemen beïnvloedt. 

Laat studenten actuele (best) practices, duurzaamheidsrapportages, impactrapportages en geïntegreerde rapportages bestuderen. Daarnaast is het van belang om de ethiek achter beslissingen en de perspectieven van verschillende stakeholders te bespreken, met aandacht voor diverse overtuigingen, religies, identiteiten, rassen, sociale en milieurelaties. Door deze aanpak te ondersteunen met real-world voorbeelden en praktijkervaringen in diverse organisaties, worden studenten gestimuleerd om holistisch, kritisch en creatief te denken.

Het integreren van duurzaamheidsprincipes en integrated thinking in het curriculum vereist praktische modellen en theorieën die studenten helpen complexe relaties en bredere waardecreatie te begrijpen.

Six Capitals Model

Het Six Capitals Model helpt studenten na te denken over de bredere impact van zakelijke beslissingen door waarde te bekijken langs zes vormen van kapitaal: financieel, geproduceerd, intellectueel, menselijk, sociaal en natuurlijk. Dit model laat ook zien dat de deep design van een bedrijf verregaande consequenties heeft voor je ruimte om te bewegen als bedrijf. In het hoofdstuk de Holistische Organisatie komt dit model uitgebreid aan bod.

Doughnut for Business Tool

De Doughnut for Business Tool, geïnspireerd door het Doughnut Economics-model van Kate Raworth, helpt studenten begrijpen hoe bedrijven kunnen opereren binnen sociale en planetaire grenzen. Het model visualiseert een duurzame balans tussen ecologische limieten en sociale fundamenten, waarbij economische activiteiten worden ingebed in bredere maatschappelijke en milieudoelstellingen. In het hoofdstuk Finance gaan we dieper in op deze tool.

Systems Thinking

Systems thinking bevordert het begrip van macro-, meso- en microontwikkelingen en hoe deze relateren en interacteren met elkaar. Studenten leren organisaties en hun activiteiten te zien als onderdeel van een groter ecosysteem, waaronder maatschappij (macro), sector of supply chain (meso), en interne bedrijfsprocessen (micro). Dit perspectief maakt het eenvoudiger om de bredere impact van beslissingen te evalueren. In het hoofdstuk Systeemdenken staan voorbeelden van cases voor in het onderwijs.

Triple Layered Business Model Canvas

Het Triple Layered Business Model Canvas stimuleert studenten om in meervoudige waardecreatie te denken. Naast de economische laag voegt dit model sociale en ecologische dimensies toe, waardoor studenten leren hoe een organisatie tegelijkertijd financieel succes kan behalen, maatschappelijke impact kan maken en ecologische waarde kan toevoegen. In het hoofdstuk de Holistische Organisatie meer over de Tripple Layered Business Model Canvas.

Freeman’s Stakeholder Theory

Deze theorie helpt studenten te begrijpen hoe integrated thinking bijdraagt aan het balanceren van belangen van verschillende stakeholders, zoals werknemers, klanten, aandeelhouders, en de gemeenschap. Het model benadrukt de noodzaak van samenwerking en transparantie om duurzame relaties en gedeelde waarde te creëren. Laat studenten stakeholderdialogen voeren om hen de verschillende perspectieven te laten ervaren. 

TAIDA Framework

Het TAIDA Framework ondersteunt toekomstgerichte besluitvorming in een complexe wereld door te focussen op Trends, Alternatieven, Impact, Beslissingen en Acties. Studenten leren omgaan met onzekerheden en strategische plannen op basis van scenario’s en langetermijnontwikkelingen. In het hoofdstuk Strategisch Management gaan we dieper in op dit framework.

Circular Economy Models

Deze modellen helpen studenten te denken in circulaire in plaats van lineaire businessmodellen. In plaats van producten en grondstoffen na gebruik af te schrijven, leren studenten concepten zoals recycling, hergebruik en gesloten kringlopen te integreren, wat bijdraagt aan duurzaam concurrentievoordeel. De Ellen MacArthur Foundation houdt zich bezig met de ontwikkeling op financieel gebied in de Circulaire Economie.